Litwor

Złoto podhala- Arcydzięgiel litwor to dwuletnia roślina lecznicza, należąca do rodziny selerowatych, często jest mylony z popularnym w całym kraju arcydzięglem leśnym (dzięglem leśnym).  Roślina ta ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych, m.in. angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń czy anielski korzeń, litwor, ziele Ducha Świętego. Nazwa rośliny wywodzi się podobno od archanioła Gabriela.

Arcydzięgiel litwor znakomicie łączy dziedzictwo kulturowe z dziedzictwem przyrodniczym. Roślina niezwykła, która może się stać elementem wyróżniającym tatrzańskie dziedzictwo kulinarne.

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca  zielarskiego. 

Arcydzięgiel był i jest wykorzystywany nie tylko kulinarnie ale i leczniczo. Macerat z korzenia arcydzięgla działa pobudzająco na trawienie,  rozkurczowo,  także wzmacniająco, uspokajająco, wykrztuśnie, moczopędnie. Olejek z arcydzięgla działa bakteriobójczo i grzybobójczo. Jest także stosowany w dolegliwościach reumatycznych i zapaleniu korznków.

A litwor? Cóż litwor znaczy? W dawnych słownikach można znaleźć informacje, że litwor to określenie ludowe, konkretnie nawet góralskie. Możliwe, że słowo „litwor” powstało jako zniekształcone „likwor”. Likwor to przestarzałe określenie na napój, zazwyczaj alkoholowy, napój babci (bo co dawne i przestarzałe to musi być babci lub dziadka). Wcześniej pojęcie to jeszcze oznaczało wódkę lub nalewkę, likier, wyrabiany dawniej, aromatyczny i słodki napój alkoholowy. Arcydzięgiel wykorzystywany był dawniej do wyrobów nalewek i napojów alkoholowych. Zapewne ze względu na jego lecznicze właściwości. Natomiast kandyzowane łodygi używane były do ciast i wódek. Mamy więc zbieżność daleko idącą, aby uznać, że litwor wziął się od likworu.

Jeść na świeżo – to jest właśnie lokalne dziedzictwo. Korzystanie z surowców sezonowych i lokalnych. Ale lekarstwa potrzebne wtedy, gdy chorujemy, a nie gdy arcydzięgiel rośnie. Zatem pozostaje robić przetwory. Można albo zasuszyć albo od razu zakonserwować. Alkohol etylowy w większym stężeniu jest dobrym rozpuszczalnikiem (ekstrahuje z surowca roślinnego różne substancje) oraz jest jednocześnie dobrym konserwantem. Nic dziwnego, że od dawna wykorzystywany jest do różnych eliksirów leczniczych, zdrowotnych i likierów do delektacji. Nalewka z dodatkiem arcydzięgla stosowana jest na wiele różnych dolegliwości. Alkoholowe wyciągi z korzeni i owoców arcydzięgla w połączeniu z innymi surowcami roślinnymi, używane są do wyrobu aromatycznych wódek oraz likierów ziołowych np. podhalańska litworówka, która jest produktem regionalnym. 

W średniowieczu stosowano także zewnętrznie: „korzeń na szyję zawieszony zmartwienie odpędza i serce czyni wesołym”. Możliwe, że sama litworówka w jeszcze większym stopniu serce czyni wesołym i zmartwienie odpędza. Ale z lekarstwem trzeba ostrożnie, nie przedawkować. Bo zaszkodzi.

W arcydzięglu litworze jest duży potencjał, nie tylko kulinarny i leczniczy ale i kulturowy oraz gospodarczy. Uprawiany może być podstawą do różnorodnych regionalnych wyrobów, silnie kojarzonych z Podhalem.